نقش سکه های دارابگرد در گاه شماری ایرانیان

جلیل سلمان – وقتی تصاویر سکه های ضرب شده در ضرابخانه دارابگرد از مجموعه سکه های موجود در موزه “فیتز ویلیام” استخراج و برای اولین بار توسط سایت داراب آنلاین (اینجا) در معرض دید همشهریان عزیز قرار گرفت هرگز گمان نمی بردیم که مورد توجه بسیاری از علاقمندان به تاریخ در شهرستان داراب و حتی برخی از سایت های فعال کشور در مبحث میراث فرهنگی قرار گیرد.
از نکات جالب توجه در خصوص سکه های ضرب شده در ضرابخانه دارابگرد این است که برخی از آنها ارتباط مستقیمی با گاه شماری در ایران داشته تا آنجایی که بعنوان کهن ترین اسنادی که تاریخ گاه شماری مجوسی(زردشتی) را با خود دارند مورد توجه محققین قرار گرفته اند.
گاه‌شماری، سالنما، سالنامه یا تقویم شیوه تعیین، نگهداری و تنظیم حساب زمان و تاریخ است که محور آن سال می‌باشد.تقویم و سالنامه بیشتر به محاسبه و نمایش یک‌ دوره یا یکسال گفته می شود و در جهان شیوه‌های گوناگونی از گاه‌شماری رواج دارد.
انتخاب مبداء گاه شماری توسط ایرانیان در دوران ساسانی گاهی بر اساس زمان بر تخت نشستن یک پادشاه ساسانی و گاهی بر اساس زمان درگذشت وی بوده است مثل گاه شماری مجوسی یا فارسیه که مبداء آن مفروضاً زمان جلوس شاه جدید ساسانی بر تخت سلطنت بوده است و سکه های ضرب شده در آن دوران بهترین و معتبرترین روش تعیین گاه شماری می باشند.
امین امینی،‌ کارشناس سکه در نشست «بررسی و شناخت نمادهای سکه‌های آخرین شاهان ساسانی» می گوید: سکه‌های ساسانی اطلاعات مهمی درباره تاریخ و ضرابخانه شاهان این دوره ارایه می‌دهد و تنها راهگشای فهم این دوره مهم تاریخی ایران به‌شمار می‌آیند.
نویسنده کتاب «سکه‌های ساسانی» با بیان مشخصه‌های سکه‌های ساسانی اظهار می دارد: تاریخ ضرب سکه‌های ساسانی در سمت چپ سکه و در کنار نماد موبد (ملازم آتش) ضرب می‌شد.
ویژگی دیگر این سکه‌ها، آوردن نام محل ضرب سکه‌هاست که برای شناخت گستره فرمانروایی هر یک از پادشاهان ساسانی اهمیت بسیاری دارد و نام ضرابخانه سکه‌ها نیز در سمت راست دیده می‌شود.وی با نام بردن ضرابخانه‌های مختلف بر اساس نامی که روی سکه‌ها نقش بسته ادامه می دهد: در هر دوره بسته به حیطه قدرت پادشاه ساسانی، ضرابخانه‌های متفاوتی فعالیت می‌کردند. همدان، اردشیرخوره، اهواز، شوش، ایران (ضرابخانه دربار)، آترا، آمل، ارمنستان، استخر، بی‌شاپور، داراب‌گرد، گت (جی)، کرمان، گرگان، گندی‌شاپور، ری، رامهرمز، شیراز، میبد (یا میشان)، مرو، یزد، نی‌ریز، سیستان (سَکستان)، فسا و بلخ برخی از محل‌های ضرب سکه هستند که روی سکه‌های مختلف نام آن‌ها نوشته شده است.

از نکات جالب توجه در خصوص سکه های ضرب شده در دارابگرد، پراکندگی این سکه ها در نقاط مختلف ایران است و بی شک یکی از دلایل اصلی این پراکندگی به رایج بودن این سکه ها در دوران خود باز می گردد که اهمیت ضرابخانه دارابگرد را نشان می دهد.
انتشار خبر مرمت یک قطعه سکه ساسانی مکشوفه در ضلع جنوبی آتشکده آذر برزین مهر توسط میراث فرهنگی استان خراسان رضوی که متعلق به خسرو دوم (پرویز) می باشد و در سال سی و هفتم سلطنت وی در ضرابخانه دارابگرد ضرب شده است مهر تایید دیگری بر اهمیت و جایگاه ضرابخانه دارابگرد دارد. از جمله نقاط دیگری که سکه های ضرب شده در دارابگرد در آنجا به دست آمده است عمارت اردشیر دراز دست در شوش و همچنین تپه گلرخ در لار می باشد.

اما در کتاب اخترشناسان و نوآوران مسلمان و در ذیل توضیحات بخش گاه شماری یزدگردی و نخستین کاربردهای گاه شماری هجری قمری در ایران به این نکته اشاره شده است که تقریباً از سال سی ام یزدگردی، نمونه سکه هایی در ایران بدست آمده که با گاه شماری هجری قمری ضرب شده است، از جمله سکه هایی با تاریخ ۴۱ هجری قمری که در دارابگرد و زرنج ضرب شده اند.
نویسنده این کتاب در بخش زیج های معروف آورده است: کهن ترین سندی که تاریخ گاه شماری مجوسی]زردشتی[ دارد، سکه ای است که در دارابگرد(در سال ۲۶ مجوسی/۵۸ هجری قمری) ضرب شده است.بر اساس مهمترین اسنادی که تاریخ گاه شماری مجوسی برخود دارند، این گاه شماری تا سالهای پایانی قرن دوم هجری در میان اسپهبدان طبرستان رایج بوده است.
علی زمانی قمشه ای می نویسد: از مهمترین این اسناد مجموعه سکه های عرب-ساسانی است که پس از ورود اسلام، در نقاط گوناگون ایران ضرب شده اند.نخستین نمونه های موجود این سکه ها در سال (۲۰ یزدگردی/۳۱ هجری قمری) در مرو و سیستان ضرب شده است.همچنین، نمونه هایی از این سکه ها متعلق به سال( ۶۰ یزدگردی/۷۲ هجری قمری) است که در دارابگرد (نزدیک داراب فعلی) ضرب شده است
اعتمادالسلطنه در کتاب تاریخ منتظم ناصری در توضیح عمارت اردشیر دراز دست در شوش آورده است:” در بالای عمارت قدری پول سفید مسکوک به خط کوفی بیرون آمده معلوم می شود بعد از غلبه عرب این پولها را دفن کرده اند و این پولها سکه بصره و دمشق و واسط و مرو و هرات و نیشابور و دارابجرد(دارابگرد) و اصطخر بود، تاریخ سکه پول یکصد و پنج هجری(۱۰۵ هجری) است.”

توضیحات:
-مجوس: تابعان زرتشت را گویند-دهخدا.
-ضرابخانه: محلی است که تولید سکه در آن انجام می‌گیرد.
-زیج: در ستاره‌شناسی قدیم، مجموعه‌ای از جدول‌ها که مقادیر کمیت‌هایی که برای تعیین موضع سیاره‌ها به کار می‌رفته، در آن درج می‌شده است زیج یا زیگ می‌گفتند-مجموعهٔ واژه‌های مصوّب فرهنگستان زبان فارسی تا پایان سال ۱۳۸۹.

منابع:
-اخترشناسان و نوآوران مسلمان-علی زمانی قمشه ای-جلد ۴-صفحات ۴۱۵ و ۴۱۸
-تاریخ منتظم ناصری-اعتمادالسلطنه-صفحه۱۷۳۳
-ایبنا-نشست بررسی و شناخت نمادهای سکه‌های آخرین شاهان ساسانی-امینی، امین
-پایگاه اطلاع رسانی استان خراسان رضوی، به نقل از روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی
-خبرگزاری میراث آریا
– فرهنگ معین
-ویکی پدیا